طنز وسیله‌ای است که علاوه بر سرگرمی می‌توان از آن به عنوان وسیله‌ای برای رساندن پیام و نقد در قالب شوخی استفاده کرد. بی‌شک این نوع انتقال پیام تاثیر به مراتب بیشتری خواهد داشت.

سال‌هاست که رسانه‌های فارسی زبان خارجی در حال ساخت و تولید برنامه‌های سرگرم‌کننده، فرح‌بخش، انتقادی و… برای مردم ایران هستند. تولیداتی که تعداد آن‌ها به قدری زیاد است که هر لحظه از شبانه‌روز فرد را درگیر خود می‌کنند. رسانه‌هایی که به دلیل عدم وابستگی به حکومت، می‌توانند خوراک خوبی برای افرادی باشند که به حکومت معترض‌اند. در نگاه اول شاید این نکته مثبتی باشد؛ اما با نگاهی به خط‌‌‌مشی این شبکه‌ها متوجه می‌شویم که این رسانه‌ها بدون استثنا تنها از زاویه به‌خصوصی که همسو با منافع دولت‌های حامی آنهاست، به مسائل ایران می‌پردازند، نه از آن زاویه‌ای که نیاز روز جامعه ایران است. در حالی‌ که آن‌ها خود را حامی مردم ایران می‌دانند، واقعیت ماجرا خلاف این را ثابت می‌کند.

در این بین برخی هنرمندان به صورت خودجوش و برخی هم سفارشی اقدام به ساخت برنامه‌هایی به صورت نقیضه جهت هجو این برنامه‌ها کردند.

در ادامه برخی از این برنامه‌ها را مورد بررسی قرار می‌دهیم.

بمب خنده

تله‌فیلم «ماهواره» یا «بمب خنده» فیلمی‌ است که در سال ۱۳۸۷ به کارگردانی مهران مدیری با حضور عوامل «قهوه تلخ» ساخته شد؛ اما به دلیل صحنه رقص بیژن بنفشه‌خواه و چند متلک بودار، به آن مجوز پخش داده نشد. بعدها در سال ۱۳۸۹ این فیلم به صورت سی‌دی از طریق بازار سیاه هنری سر از کوچه و خیابان‌ها درآورد.

این مجموعه آیتمی داستان زن‌وشوهری (نادر سلیمانی و شقایق دهقان) به همراه دو فرزندشان را روایت می‌کند که به تازگی ماهواره خریده‌اند. آن‌ها که سعی می‌کنند بچه‌هایشان را باادب تربیت کنند، با آمدن ماهواره و کانال‌های بدآموزشی، این کار با مشکل مواجه می‌شود. آن‌ها ۱۲ کانال را عوض می‌کنند و هربار با برنامه‌ای مخرب و ناهنجارتری روبرو می‌شوند.

قسمت‌هایی از این فیلم، بعد از گذشت سال‌ها در فضای مجازی به عنوان «میم» استفاده می‌شود.

از سرمایه‌گذار و عوامل ساخت این برنامه اطلاعات دقیقی در دسترس نیست.

خنده‌بازار

خنده‌بازار برنامه‌ای طنز به کارگردانی شهاب عباسی است که در نوروز ۱۳۹۰ از شبکه سه پخش شد. این مجموعه به تقلید طنزآمیز برنامه‌های مختلف تلویزیونی و شخصیت‌های مختلف در قالب آیتم‌های طنز می‌پرداخت. این برنامه با عکس‌العمل‌های گوناگونی از سوی شخصیت‌های مشهور که این برنامه به آنها پرداخته مواجه شده است. از جمله علی دایی، رضا صادقی، علی پروین و… که برخی از آن استقبال و برخی نیز آن را مورد انتقاد قرار دادند.

بخش‌هایی از این برنامه به شوخی با برنامه‌های ماهواره‌ای می‌پردازد. آیتم‌هایی از جمله ماهواره (دکتر کورتون، اقامت در آمریکا، روانشناسی و کرکس ایران)، آزمون استخدامی (شوخی با برنامه آکادمی موسیقی گوگوش)، ما و شما (شوخی با من‌وتو)، وی کیو اوی (شوخی با بخش فارسی صدای آمریکا)، حلیم سلطان (شوخی با سریال ترکی حریم سلطان) و…

از بازیگران این برنامه می‌توان از شهاب عباسی، سیاوش مفیدی، یزدان فتوحی، آرش میراحمدی و… نام برد.

همچنین این برنامه از سوی مردم استقبال بی‌نظیری به خود گرفت و به دلیل این استقبال در هشت سری از شبکه ۳ سیما پخش شد.

سیگنال موجود است

«سیگنال موجود است» مجموعه‌ای تلویزیونی است که در سال ۱۳۹۳ به کارگردانی مهدی مظلومی و تهیه‌کنندگی مسعود فرخنده ساخته شد. این سریال در ابتدا قرار بود از شبکه ۳ سیما پخش شود؛ اما به دلیل اختلافات تهیه‌کننده و مدیران سیما در قالب شبکه خانگی توزیع شد. البته بعدها این مجموعه در اردیبهشت ۱۳۹۶ از شبکه نسیم پخش شد.

داستان این مجموعه درباره جوانی بود که به خوانندگی علاقه دارد و در هیچ‌کدام از سبک‌های موسیقی موفق نمی‌شود و نهایتا به اصرار دوستانش برای خوانندگی به خارج از کشور سفر می‌کند. در آنجا درگیر شبکه‌های ماهواره‌ای می‌شود که بدون هیچ تخصصی و صرفا با نگاه اقتصادی سعی می‌کنند افکار عمومی را در دست بگیرند.

جالب اینجاست که مهدی مظلومی کارگردان این مجموعه هم مدتی بعد از ساخت این سریال، به شبکه ماهواره‌ای جم در خارج از کشور پیوست و پس از حل شدن مشکلات پخش این سریال، در سال ۱۳۹۶ به کشور برگشت و سریالش هم از تلویزیون پخش شد.

از بازیگران این سریال می‌توان از هنرمندانی چون سیامک انصاری، سیدجواد رضویان، علی صادقی، مهران غفوریان و… نام برد.

شوخی کردم

مجموعه‌ای ویدئویی به کارگردانی مهران مدیری است که در سال ۱۳۹۲ در قالب طنز آیتمی تولید شد و در شبکه خانگی پخش شد. این مجموعه از آیتم‌های متفاوتی نظیر اتاق عمل، اخبار، متهم و بازپرس و… تشکیل شده است که در هر قسمت یک موضوع توسط این آیتم‌ها به زبان طنز بیان می‌شود.

تمرکز اصلی این مجموعه را نمی‌توان ماهواره دانست؛ اما در آیتم‌ها و بخش‌های مختلفی از سریال به عنوان مثال در آیتم مشاور خانواده، آیتم تبلیغات و آیتم‌های متفرق دیگر به نقد شبکه‌های ماهواره‌ای می‌پردازد.

این مجموعه در نوروز ۱۳۹۶ در ساعت ۲۳ از شبکه ۵ سیما در ۱۳ قسمت پخش شد.

از بازیگران این مجموعه می‌توان از مهران مدیری، سیامک انصاری، غلامرضا نیکخواه، سیدجواد رضویان و… نام برد.

عطسه

عطسه یک سریال ۱۰ قسمتی به کارگردانی مهران مدیری و تهیه‌کنندگی مهدی داوری است که در سال ۱۳۹۴ و توسط رسانه خانگی پخش شد. سریال عطسه نیز مانند «شوخی کردم» شامل آیتم‌های مختلف طنز می‌باشد که برخی آن را فصل دوم «شوخی کردم» نیز می‌نامند. این سریال در تیرماه ۱۳۹۴ وارد شبکه نمایش خانگی شد و در فروردین ۱۳۹۸ از شبکه پنج پخش شد.

برخی از آیتم‌های این سریال، خانواده‌هایی را به تصویر می‌کشد که تحت تأثیر سریال‌های ماهواره‌ای و ترکی قرار گرفته‌اند و در آیتم‌های دیگر با عنوان «دکتر ماهواره» شبکه‌های ماهواره‌ای را مورد انتقاد قرار می‌دهند.

بازیگران سریال عطسه و شوخی کردم مشترک هستند و قسمت‌هایی از هر دو سریال نیز در فضای مجازی به عنوان «میم» استفاده می‌شوند.

عینک آفتابی

مجموعه طنز عینک آفتابی به کارگردانی رضا رشیدپور از اردیبهشت ۱۳۹۳ هرشب از شبکه نسیم پخش می‌شد. این مجموعه به تقلید از «شوخی کردم» مهران مدیری در قالب آیتم‌های طنز ساخته شده است.

از بازیگران این برنامه می‌توان لاله صبوری، فریبا نادری، یوسف صیادی و… را نام برد.

این برنامه آنچنان با اقبال عمومی مواجه نشد.

دی‌بی‌سی فارسی

جمعی از طنزپردازان تازه‌کار با گردهمایی در حسینیه هنر مشهد به ایده‌ای تحت عنوان دی‌بی‌سی فارسی می‌رسند. عنوان این برنامه از عروسک مشهور دی‌بی در مجموعه کلاه قرمزی به عنوان شخصیتی که همه‌چیز را وارونه می‌فهمد و وارونه عمل می‌کند گرفته شده است.

آنها در ابتدا کار خود را از فضای مجازی شروع کردند و پس از انتشار اولین قسمت با یک حجم از دنبال‌کننده ۱۵ هزار نفری روبرو شدند و ظرف مدت کوتاهی بر سر زبان‌ها افتادند.

دی‌بی‌سی، در کنایه به بی‌بی‌سی فارسی، رسانه فارسی‌زبان دولت انگلیس تولید می‌شود. این مجموعه با شبیه‌سازی استودیو، ظاهر، لحن و اسامی گزارشگران و مجریان شبکه بی‌بی‌سی به یک مرام رسانه‌ای که سال‌هاست از سوی بی‌بی‌سی فارسی پیگیری می‌شود طعنه می‌زند.

از خرداد سال ۱۴۰۱ و پس از دوسال، این برنامه جمعه شب‌ها ساعت ۲۰ از شبکه دو پخش می‌شود.

نکته قابل توجه در مورد دی‌بی‌سی این است که این برنامه به قدری به بی‌بی‌سی فارسی شباهت دارد که به گفته‌‌ عوامل این برنامه خیلی‌ از بینندگان، دی‌بی‌سی را با بی‌بی‌سی اشتباه می‌گیرند.

دی‌بی‌سی از معدود برنامه‌هایی است که تنها روی موضوع ماهواره تمرکز دارد و می‌توان گفت این تمرکز و هدف‌گذاری روی این موضوع باعث شده است که پس از چند سال تولید، همچنان مخاطب خود را داشته باشد و موضوعاتش نیز تازگی خود را دارد و مخاطب از آن خسته نمی‌شود.

****

اهمیت تقابل با شبکه‌های خارجی که نه تنها به دنبال بهبود مشکلات کشور، بلکه به دنبال تشدید آن هستند، بر کسی پوشیده نیست. با وجود تعداد قابل‌توجهی از این دست برنامه‌هایی که ساخته شده، هنوز هم می توان گفت که این حوزه به نوعی بکر بودن خود را حفظ کرده است.

شاید بتوان گفت هیچ قالبی برای به‌چالش کشیدن رسانه‌های فارسی‌زبان ماهواره مناسب‌تر از آیتم‌های طنز نباشد. اصولا آیتم طنز غیر از مسائل روزمره اجتماع، یکی از اصلی‌ترین سوژه‌هایش را از رسانه‌های مشهور و برنامه‌هایشان می‌گیرد و شوخی با این برنامه‌ها و اخبار، از چند جهت مفید و سازنده است؛ اولا باعث دیده شدن برنامه‌های مهجور اما جذاب می‌شود، ثانیا باعث می‌شود اگر کسی در معرض استفاده از یک برنامه قرار دارد، چنانکه لازم است با آمادگی ذهنی سراغ آن برود یا این برخورد را تجربه کند.