یکبار توفیق داشتم ساخته شدن یک سرویس بهداشتی را از نردیک ببینم. از همان مرحله اول که بنّا روی زمین گچ می­ریخت و جای پی­ها را مشخص می­کرد، تا کندن پایه و پر کردنش با سنگ و ملات، تا نخ سفیدی که مسیر آجرها را ردیف به ردیف تنظیم می­کرد، تا شاغول سرآهنی و مخروطی شکل، تا ترازی که مطمئن می­شد کاشی­ها کج نصب نشده­اند. این­ها را گفتم که بگویم حتی برای خلق مکانی که قرار است آن­جا گلاب به رویتان بله، باید بسیاری چیزها را «متر» کرد و جایشان را با ضربدر نشان داد. پس طبیعی است که انتظار داشته باشیم چنین مقدماتی برای خلق یک اثر ادبی هم نیاز است. با این مقدمه به توضیح برخی از مهم­ترین شاغول و ترازهای یک «متن طنز» می­پردازیم.

موضوع و سوژه

این دوتا را نه می­شود از هم جدا کرد و نه می­شود یکی دانست. در بسیاری از موارد هم به جای یکدیگر به کار می­روند. اصولا موضوع بستر اصلی متن ماست. جواب این سؤال که به طور کلی ما در چه «حوزه­ای» در حال نوشتن هستیم، در واقع موضوع نوشته ما را مشخص می­کند. مثلا فضای مجازی، تحصیل، استعمار، جوانان، سینما و… همه می­توانند موضوعی برای متن طنز ما باشند (توجه کنید که هرکدام از این موارد می­توانند در جایی دیگر سوژه هم باشند و این دسته­بندی مطلق نیست) مثلا وقتی نشریه­ای منتشر می­شود که در حوزه سینما فعایت می­کند، دقیقا موضوع آن نشریه سینماست؛ اما در سمت دیگر سوژه نسبت به موضوع نگاهی جزئی­تر دارد و به اصطلاح دقیقا دست را می­گذارد آن­جا که درد می­کند. سوژه خاص­تر است و به نوعی در مورد یک اتفاق خاص و بخشی منتخب از موضوع صحبت می­کند. برای مثال در مورد نمونه­هایی که گفته شد «فیلترینگ یا آموزش غیرحضوری»، «کنکور یا مدارس غیرانتفاعی»، «جنایات انگلیس در ایران در خلال جنگ جهانی یا آفریقای زیر سلطه»، «بیکاری یا ازدواج» و «فیلم طنز یا مسعود ده نمکی» می­توانند به عنوان سوژه مطرح شوند.

در مورد موضوع و سوژه باید به چند نکته اشاره کرد. یک اینکه گاهی سوژه می­تواند موضوع سوژه­ای دیگر باشد و همانطور که گفته شد دسته­بندی­ها مطلق نیست. دو اینکه سوژه همیشه از دل موضوع بیرون می­آید و زیرمجموعه آن است. سه اینکه به طور کلی هرچه متن ما کوتاه­تر (مطبوعاتی­تر) باشد، اهمیت سوژه در آن بیشتر است، ولی هرچه بلندتر (کتاب­تر) باشد، موضوع در آن برجسته­تر خواهد بود. سه اینکه با انتخاب سوژه، موضوع هم در ناخودآگاه نویسنده انتخاب شده است، اما نویسنده باید آن را برای خود روشن کند. چهار (که یکی از مهم­ترین موارد در این بخش است) این است که برای نوشتن یک متن طنز خوب، ما باید اول نسبت به موضوع اطلاعات کافی و مطالعات لازم را داشته باشیم، سپس در مورد سوژه تحقیق کنیم. دقیقا اینجاست که اهمیت تفکیک موضوع و سوژه به خوبی مشخص می­شود. تسلط نویسنده بر موضوع فرق یک متن طنز خوب و پخته را با متنی سطحی مشخص می­کند.

نقطه کانونی

نقطه کانونی که گه­گاه به عنوان پیام، هدف، محتوا و… هم شناخته می­شود مهم­ترین رکن هر متن طنز (یا از نظر من هرگونه خلقی) است. برای اینکه بدانید نقطه کانونی چیست، فرض کنید در مقابل نویسنده یک مطلب قرار گرفته­ اید. از او بپرسید «این متن را نوشتی که بگویی…؟» جواب نویسنده به این سوال دقیقا نقطه کانونی مطلبش را مشخص می­کند. بنابراین کلماتی مانند هدف، پیام و… همه در انتقال کامل مفهوم نقطه کانونی ناتوانند. در واقع نقطه کانونی این همه هست و این نیست. اگر نویسنده­ ای برای پول بنویسد، یا ایجاد جنجال یا تخریب، باز هم باید مطلبش نقطه کانونی داشته باشد، در غیر این صورت نیتش لو می­رود. دقت کنید که در زمان نوشتن، گاهی اول سوژه و موضع مشخص می­شود و در ادامه نقطه کانونی؛ اما گاهی اول نقطه کانونی را انتخاب کنیم که معمولا در متن­ های بسیار هدفمند و به اصطلاح نقطه­زن چنین است. بسیار دیده می­شود نویسنده بدون اینکه نقطه کانونی مشخصی داشته باشد شروع به نوشتن می­کند. این اتفاق خصوصا در زمان استفاده از قالب داستان (بلند و کوتاه) رایج است؛ اما بیش از آن­که سازنده باشد، مخرب است. حضور نقطه کانونی مانند شاغولی است که از ابتدا تا انتهای ساخت دیوار متن، اجازه کج شدن را به آن نمی­دهد. حالا چند مثال از نقطه کانونی بخوانیم. نقطه کانونی در مورد آموزش غیر حضوری می­تواند عدم یادگیری دانش­آموز در این نوع آموزش، در مورد مدارس غیر انتفاعی پولی شدن آموزش و موفقیت، در مورد ازدواج کمرشکن بودن هزینه­ها و مقدمات آن و در مورد فیلم طنز مبتذل شدن سینمای طنز امروز باشد. نقطه کانونی متن همان چیزی است که می­خواهیم مخاطبمان آن را درک کرده و در موردش آگاهی پیدا کند.

زاویه دید

اگر نقطه کانونی را نقطه وسط یک چهارراه بدانیم که می­خواهیم به آن­جا برویم، خیابان­های اطراف همان زاویه­ های دید متن ما هستند. انتخاب اینکه ما چگونه و با چه منطقی مخاطب را به نقطه کانونی برسانیم در واقع انتخاب زاویه دید مطلب ماست. بی­شمار دیده می­شود که نویسنده به رغم اینکه در موضع حق قرار گرفته است؛ اما در القای حرفش به مخاطب ناتوان است. این مسئله ناشی از عدم انتخاب زاویه دید مناسب است. زاویه دید همان گفتار مناسبی است که به دل مخاطب می­نشیند. فراموش نکنیم که به طور کلی ما از زاویه دید به نقطه کانونی می­رسیم. همانطور که گفته شد انتخاب زاویه دید اشتباه نه تنها نمی­تواند نقطه کانونی را به مخاطب منتقل کند؛ بلکه ممکن است نتیجه عکس بدهد و دقیقا مخاطب را به سمتی مخالف بکشاند. زاویه دید مناسب بیش از آنکه حاصل خلاقیت باشد، حاصل منطق نویسنده است که تنها با مطالعه و تجربه فراوان می­توان به آن رسید.

اکنون چند مثال از نقطه کانونی و زاویه دید بخوانیم.

عدم یادگیری دانش ­آموز در آموزش غیر حضوری: عدم ارتباط مستقیم دانش­آموز با معلم و هم­کلاسی ­ها باعث ضعیف ­تر شدن فرآیند یادگیری او می­شود.

پولی شدن آموزش و موفقیت: سرنوشت نوجوان با استعدادی که توانایی مالی شرکت در آزمون­ های آزمایشی و تهیه کتاب و… کمک آموزشی را ندارد چه می­شود؟

کمرشکن بودن هزینه ­های ازدواج و مقدمات آن: سال­ها طول می­کشد تا از نظر مالی یک جوان تحصیل­ کرده بتواند مسکنی معمولی تهیه کند.

 مبتذل شدن سینمای طنز امروز: محتوای بسیاری از فیلم­ های سینمایی طنز امروز برای نوجوانان بدآموزی دارند.