اگر سنتان قد بدهد و از علاقه‌­مندان قدیمی و پیگیر حوزه طنز باشید، حتماً اسم خسرو شاهانی و یا حداقل بعضی از آثارش را شنیده‌­اید (البته ما که آن زمان نبودیم و بعداً شنیدیم). خسرو شاهانی‌شرق، طنزنویس و داستان‌نویسی خوش ذوق و نکته­‌سنج بود که راه ارتباط با مخاطب عام را به ­خوبی فرا گرفته بود. علاوه بر این نکات، از مهمترین ویژگی­‌های طنز شاهانی می­‌توان به فضاسازی و توصیف خوب از محیط و افراد، بهترین استفاده از موقعیت طنز (یا همان کمدی موقعیت)، ذهن خلاق و انتخاب اسم­‌های مناسب و بامزه برای شخصیت‌­ها اشاره کرد. هرچند که در بسیاری از اوقات، نقد و مفهوم داستان از اولویت بالاتری نسبت به خنده‌­دار بودن متن قرار می­‌گیرد. شیوه روایت او خطی و معمولاً از زبان اول شخص بود.

خسرو شاهانی‌شرق، در روز دهم دی­ماه ۱۳۰۸ در نیشابور متولد شده ­است و به قول خودش: «اینکه می‌بینید مردم مختلف جهان و کشورهای اروپایی و دنیای مسیحیت شب اول ژانویه را جشن می‌گیرند، قسمت اعظمش به خاطر تولد بنده است». او کار طنز را در سال ۱۳۳۴ از مطبوعات خراسان شروع کرد. آقای شاهانی در روزنامه خراسان علاوه بر نوشتن داستان­‌های کوتاه طنز آمیز، هفته‌ای شش روز به مدت سه سال ستونی به نام «شوخی و خنده» را می‌نوشت. در ۱۳۳۶ به تهران آمد و ستون «از هر دری سخنی» را در روزنامه جهان به راه انداخت که به بررسی شرایط و مسائل روز می‌پرداخت.  از مهر ۱۳۴۱ تا خرداد ۱۳۵۸ یعنی حدود ۱۷ سال با خواندنی‌ها همکاری داشت که از معروف­ترین و پرخواننده­ترین مجلات پیش از انقلاب بود، در هر شماره از خواندنی‌ها، سه یا چهار صفحه تحت عنوان «در کارگاه نمدمالی» مطالبی می‌نوشت که بیشتر در حوزه طنز اجتماعی بودند. گزیده‌ای از این مطالب در قالب سه جلد با همان عنوان «در کارگاه نمدمالی» در سال­ ۱۳۷۷ به صورت کتاب به چاپ رسید. هفته­‌ای یک روز، بین سال‌ه­ای ۱۳۴۲ تا ۱۳۴۵ نیز در روزنامه کیهان که سال­‌های زیادی خبرنگار پارلمانی آن هم بود، یک صفحه مطلب طنز به صورت داستان و مقاله با عنوان «جنجال برای هیچ» می‌­نوشت که بعدها به «بین دو سنگ آسیا» و «مسافرت بدون گذرنامه» تغییر نام داد. او با نشریاتی همچون توفیق، فکاهیون، گل‌آقا و … همکاری داشت و آثارش در آن نشریات نیز به چاپ می‌رسید. از دیگر فعالیت­‌های شاهانی می­‌توان به کار در رادیو و حضور در تهیه­ برنامه‌­های «گفتنی‌ها» و «سیر و سفر» اشاره کرد که در طی سال­‌های مختلفی تولید شده‌­اند.

خسرو شاهانی بعد از داستان تولدش، برای دومین بار بر روی فرهنگ ممالک خارج کشور اثر گذاشت. البته این بار هم روز تولدش؛ ولی خودش نقشی در این تهاجم نداشت. از سال ۱۳۴۶ چاپ آثار وی در ارمنستان و دیگر جمهوری‌های شوروی سابق و مسکو توسط دکتر جهانگیر دُرّی استاد کرسی ادبیات فارسی دانشگاه مسکو در تیراژهای پنجاه هزار، صد هزار و چهارصد هزار در مجلات ستاره سرخ، جوانان شوروی، آسیا و آفریقای امروز به چاپ رسیده ­است. همچنین اکثر مجلات کشورهای اروپای شرقی نیز آثار او را منتشر کرده‌اند. شاهانی، پس از ماه‌ها بیماری، در سن ۷۲ سالگی در ۲۰ اردیبهشت ۱۳۸۱ درگذشت. آخرین کتابی که از او در شوروی چاپ شد و به ­دستش رسید، به­ وسیله انتشارات «پراودا» منتشر گردید و در اردیبهشت ماه سال ۱۳۶۷ شمسی مطابق با ماه مه ۱۹۸۸ به­نام «داستان­‌های فکاهی و طنزآمیز فارسی» ترجمه آقای دکتر جهانگیر دری در پانصد صفحه و با تیراژ چهارصد هزار جلد بود که در این کتاب سی و نه داستان هم از خسرو شاهانی آمده است.

شاهانی برخلاف اغلب نویسندگان طنز آن دوره، کتاب طنز نوشته و منتشر کرده است. بدین معنا که علاوه بر انتشار مطالب مطبوعاتی در قالب کتاب، کتاب طنز هم نوشته و منتشر کرده است.

وی داستان­‌های کوتاه زیادی دارد که اکثراً در مجموعه داستان­‌هایی در دهه ۵۰ و ۶۰ به چاپ رسیده‌­اند. این مجموعه داستان­‌ها شامل کتاب­‌های: کورلعنتی، کمدی افتتاح، وحشت آباد، پهلوان محله، گره کور، آدم عوضی، تفنگ بادی­­­، بالا رودی­‌ها و پایین رودی­‌ها، امضای یادگاری، الکی خوش­‌ها، آیین شوهرداری، گنج باد آورده، فولکس دکتر بقراط، شیئی مرموز، مملکت ناراضی­‌ها و  همچنین مجموعه اشعار طنز تافته جدا بافته می­شوند. از معروفترین آثار مطبوعاتی وی که در قالب کتاب برجای مانده «در کارگاه نمدمالی» است.

در کارگاه نمدمالی، یکی از جالب‌ترین و مهم­‌ترین نوشته­‌های خسرو شاهانی است. انتخاب واژه نمد مالی هم برای این نوشته­‌ها خالی از ذوق نیست. نقل است که هلاکوخان مغول، آخرین خلیفه عباسی در بغداد را به روش نمدمال کردن از بین برد؛ یعنی به خاطر ترس از ریختن خون خلیفه، او را در بین نمدی گذاشتند و بدون اینکه خونش ریخته شود تا جا داشت زدند تا ریق رحمت را سر کشید. این شد که اسم این بخش از مجله شد «در کارگاه نمدمالی» و در هر شماره به سراغ نمدمال کردن شخص یا مجموعه­‌ای می‌­رفت. مهم‌ترین اثری که خواندن این نوشته­‌ها در کنار فضای طنزآمیز آن دارد، آشنایی و شناخت وضعیت سیاسی، اجتماعی و اقتصادی آن دوران در قالب نقد اتفاقات و اخبار روز است. جالب است در این نوشته­‌ها از نقد اطلاعیه­‌هایی که برای پیدا کردن همسر در مجله­‌های زن روز، اطلاعات بانوان و … منشر می­‌شد گرفته، تا نقد نویسندگان، شاعران و سیاستمدران آن زمان را می‌­توانیم مشاهده کنیم. البته لازم به ذکر است که در حوزه سیاسی و نقد مسئولان و مقامات دولتی، هرچند موارد زیادی را شاهد هستیم؛ ولی به هیچ وجه موردی از نقد به شاه، خاندان پهلوی و سیاست­‌های کلان و چالش­‌برانگیز آن­ها را نمی­‌بینیم.

کتاب کور لعنتی، شامل مجموعه داستان­‌های بروجعلی، تله موش، تمبر باز، توبه، دایه آقا، دزد پیدا شد، دکترهای محله، دوای حرام، سیل زدگان، شغل بی دردسر، عینک طبی، کور لعنتی، کوچه نیکبخت، مرده کشی و واندل است که در سال ۱۳۴۳ منتشر شده و جزو قدیمی­‌ترین آثار شاهانی به حساب می­‌آید. شاهانی که خود از پایه­‌گذاران سندیکای نویسندگان و خبرنگاران مطبوعات بود، در سال ۱۳۴۳ سندیکای نویسندگان و خبرنگاران مطبوعات مسابقه‌ای ترتیب داد و داستان طنز «کور لعنتی» برنده شد و جایزه پر زرین سندیکا به آن تعلق گرفت.

کتاب کمدی افتتاح از دیگر آثار شاهانی در سال ۱۳۴۶ به انتشار رسید که شامل مجموعه داستان­‌های آخرین مشتری، باد، بخشنامه ۷۵۸۹۳۲، برف انداز، ربابه، زندانی، ساعت گل، سد بلا رود، قصه دختر فقیر، کمدی افتتاح، کوچ، لباس عید، ملا شمعون، همسفر و هم‌قسم‌­ها می‌­باشد. در این کتاب او سعی کرده سختی­‌ها و تلخی‌­های زندگی را تبدیل به کمدی کند. شاهانی خودش در مقدمه کتاب می­‌گوید: «زندگی قصه تلخی است … من از این قصه افسانه­‌های شیرین ساختم.»

کتاب مجموعه داستان وحشت آباد، دارای پانزده داستان شامل وحشت آباد، بنده‌زاده اخوی، اعتصاب، مهمانی، برج تاریخی، نبش قبر، عرق ملی، راز، متفقین، آیین شوهرداری، هلی کپرنشین، شیر ماهی، عکس آشنا، شکست ناپذیر و رمز موفقیت است. این کتاب در سال ۱۳۴۸ به چاپ رسید. در این داستان­‌ها شاهد انتقاد نویسنده از جامعه و مردم زمانه خودش هستیم به‌طوری‌که خود او در این مورد می­‌گوید: «خیلی سعی کردم که داستان­‌های این کتاب را شیرین‌­تر از این بنویسم… نشد.»

کتاب پهلوان محله، یکی از معروف­ترین آثار شاهانی است که باز به سراغ داستان­‌هایی مرتبط با مردم و مشکلات جامعه رفته و بیش از اینکه از خواننده خنده بگیرد، او را به فکر وا می­‌دارد. این کتاب شامل داستان­‌های پهلوان محله ما، زباله­‌های دولتی، شیئی مرموز، جاسوس، قطعه ادبی، بیچاره آقا مرتضی، قول شرف، جراحی پلاستیک، چی فکر می­‌کردم چی شد، نارفیق، مرد سرگردان، سبیل نازنین من، دیوانه، عاشق از جان گذشته و بگو چهل و چهار است.

 کتاب آدم عوضی در سال ۱۳۴۹ منشر شد. این کتاب شامل مجموعه داستان­‌های آدم عوضی، آخرین بوسه، جامعه شناس، کی­کی خانم، مرد مبتکر، جام دوستی، گرفتاری ریش، جلسه معارفه، گاری آبی، آدم جا افتاده، می‌خانه، بی‌گناهان، رهبر، خجالتی و به شانس آقازاده بخر است. در این کتاب هم علاوه بر خاطرات نویسنده که با استفاده از تکنیک موقعیت طنز بیان می­‌کند، همانند دیگر آثارش به معضلات اجتماعی و فرهنگی نیز پرداخته است. این کتاب از طرف نشریات نااوکا و پراودا و همچنین انستیتوی شرق شناسی و فرهنگ علوم شوروی در تیراژهای خیلی بالا ترجمه و منتشر شده­است.

کتاب مجموعه داستان بالا رودی‌ها و پایین رودی‌ها در سال ۱۳۵۱ منتشر شد. این کتاب متشکل از داستان­‌های جذاب و جالبی به نام­‌های بالا رودی‌­ها و پایین رودی‌ها، کودکستان مادام مارگریت، عجیب الخلقه­‌ها، ماشین رختشویی، گمشده، فاسق همینه، بازدید، بی‌عرضه، دفترچه تلفن، عکس دیدنی، راز خمره، قصه آقا تنبله، آدم خرم طمع، ختنه سوران، سوغات ولایت، اسباب کشی و بلقیس خانم است.

مجموعه داستان امضای یادگاری نیز دیگر کتاب شاهانی است که در سال ۱۳۵۴ به چاپ رسیده است.

 کتاب الکی خوش­‌ها که در سال ۱۳۵۶منشر شد هم جزو آثار شناخته شده­ مؤلف به حساب می­آید. این کتاب هم شامل داستان­‌هایی طنز و زیبا با محتوایی ساده است که انتقاداتی را بیان می­‌کند. این داستان­‌ها شامل: الکی خوش‌­ها، مرد خدا، تاکسی فامیلی، کمدی انسانی، بازنشسته، پاره دوز تاریک ­آبادی، سیاحت‌نامه، حاجی فیروز، چشمه آب حیات، افتتاح حمام رنج­آباد، کولر گازی، جلال آباد، مهندس فرصت طلب، مخترع گمنام، زوج خوشبخت و گاو شیرده هستند.

مجموعه داستان تفنگ بادی بعد از انقلاب به چاپ رسیده و شامل تفنگ بادی، حق و حقوق دولت، گردش خانوادگی، وقتی آقا رضی شاعر می­‌شود، بن بست، حسن خداداد، میراث خواران، مسافرت سرپایی، زید علیخان، شاگرد اول، کنجکاوی، لیاقت، شب ژانویه، انتظار، یاور و مامور، سماور برقی و شبدیز هستند.

 کتاب مجموعه داستان گره کور هم در سال ۱۳۶۲ به چاپ رسید. شامل: گره کور، فرار و تعقیب، سگ آقا رضا، ایستادن ممنوع، بی­‌هدف، سالک، پینه دوز، چرخ و فلکی، قصه عمو نوروز، گفتگو با خر، یک آدم و این همه خیالات، زرین دخت، ارسال پیام، مسافری از ده، همکاری دوجانبه، انتقام در آپارتمان، مصاحبه، تصفیه حزبی، فیدل و فی فی، این هم یک گره و سفر خیال انگیز است. البته این کتاب با مقدمه‌­ای از سید محمدعلی جمالزاده در مورد بعضی از کتاب­‌های قبلی شاهانی آغاز می‌شود که در آن مقدمه جمالزاده برای خسرو شاهانی سنگ تمام می­‌گذارد.

کتاب فولکس دکتر بقراط در سال ۱۳۶۳ به­ صورت مجموعه داستانی منتشر شد. شاهانی در این کتاب هم توانسته داستان­‌هایی دل­نشین را باز هم با استفاده از موقعیت طنز در زندگی روزمره، به رشته تحریر درآورد.

کتاب مجموعه داستان گنج بادآورده در سال ۱۳۶۹ توسط انتشارات تهران به چاپ رسید. این کتاب شامل ۲۵ داستان کوتاه است که به ­راحتی می­‌توان از آن لذت برد و به ­فکر فرو رفت.

آئین شوهرداری در سال ۱۳۷۰ توسط انتشارات تصویر به چاپ رسید. این کتاب شامل منتخب داستان‌هایی از یازده کتاب دیگر ایشان می­‌شد که توسط دکتر جهانگیر دری و به زبان روسی گردآوری و ترجمه شده بود. آئین شوهرداری از طرف انتشارت «رادوگا» در شوروی منتشر شد و بعد از آن به ایران آمد.

کتاب مجموعه داستان مملکت ناراضی­ها اثری دیگر از خسرو شاهانی است که در سال ۱۳۷۷ توسط انتشارت توس به چاپ رسید و در برگیرنده سی و هفت داستان کوتاه می‌­باشد. این مجموعه ابتدا مملکت ناراضی نام داشت. رخدادهای روزمره، حوادث معمولی و خانوادگی در کنار بیان خاطرات از محورهای اصلی داستان­‌هاست که به زبان طنز بیان شده‌­اند.

تافته جدا بافته بر خلاف کتاب­‌های قبلی که همگی داستان بودند، اشعاری که در طول دوران کاری خود و به فراخور موقعیت­‌های مختلف نوشته بود را در این کتاب جمع­‌آوری کرده­ است. این کتاب در سال ۱۳۶۸ توسط انتشارات تهران منتشر شد. همانطور که از اسم اثر هم مشخص است، این اشعار تافته‌­ای جدا بافته از آثار داستانی شاهانی به حساب می‌­آیند، هرچند در اکثر آن­ها فضای طنز را به­ خوبی می­‌توان مشاهده کرد.

گشتم نبود، شما بگرد شاید باشه

شیئی مرموز به گفته بعضی، بهترین کتاب شاهانی است که متأستفانه چندان هم شناخته شده و در دسترس نیست. این کتاب در سال ۱۳۶۸ توسط انتشارات تهران به چاپ رسید. شخصاً نه تنها انقلاب (به جان خودم فقط خیابانش) را زیر و رو کردم و پیدا نشد، بلکه خود انتشارت تهران هم این کتاب را دیگر موجود ندارد. در سایت­‌های اینترنتی هم چیزی پیدا نمی­‌شود، مگر انگشت­‌شماری سایت خاص با قیمت گزاف، که معلوم نیست قابل اعتماد باشند یا نه.

در مجموع خواندن آثار این نویسنده­ مرموز، خالی از لطف نیست و هنوز هم می­‌توان آن­ها را خواند و با لبخند به فکر فرو رفت.