راه راه: واژه پیتلماسی(Pitlomacy) از دو واژه کهن پارسی ریشه گرفته است. اول، پیت (Peet / Pite) به معنای ظرف بی‏ارزش، جنس نامرغوب و دم‏دستی یا ابزار زاغارت و دیگری لماسی یا لمسی (Lomacia) به معنای بی‏حس و حال، فلج کامل. این واژه اولین بار در دوره قاجاریان و از طب قدیم، وارد ادبیات سیاسی گردید و برای بیان نوعی روش در سیاست خارجی استفاده می‏شد.

پیتلماسی، برساخته از سه رکن اصلی است: اول، اعتقاد به فلج و ناتوانی ملت در حد لولهنگ^(۱)، دوم، اصرار به دادن به بیگانگان از خاک کشور گرفته تا امتیازات و انحصارات و سوم آنکه با هر بیگانه‏ای تا صد سال – بلکه بیشتر- باید مدارا کرد.

به اعتقاد برخی اندیشمندان سیاست خارجی، «همین پیتلماسی موجب شد سلسله قاجار به یکی از موفق‏ترین و درخشان‏ترین در تمام دنیا شناخته شود» (Mahd-E-Olya, 18). آن اندک ناکامی‏ها و عدم دستیابی به اهداف نیز نتیجه نافرمانی برخی عناصر سودجو و خودخواه – اغلب بی‏شناسنامه – مانند قائم‏مقام فراهانی، میرزاتقی‏خان امیرکبیر و یا عباس‏میرزا بود. چنانکه نقل است وقتی مأمور آمار بر در خانه میرزاتقی‏خان، شناسنامه وی را طلب کرد، وی پاسخ درستی نداد و شد آنچه شد.

باید گفت که پیتلماسی اول‏بار توسط حاج ابراهیم‏خان کلانتر – وزیر لطفعلی خان زند – ابداع شد. وی برای رفع محاصره و خاتمه جنگ، دروازه‏های شهر را به روی آغامحمدخان گشود و آغامحمدخان هم با لبخند، هفتادهزارنفر را کور کرد و جان و مال و ناموس اهالی شهر را تا اطلاع ثانوی برای لشکریانش آزاد اعلام نمود. همین تجربه موفق(!) موجب شد که در ادوار بعدی، برای رفع سایه جنگ، شکستن محاصره و حل و فصل دشواری‏های پیش‏آمده میان ایران و کشورهای
دیگر – بخصوص اروپاییان که چشم ‏آبی و پوست‏ صورتی بودند – از همین روش استفاده نمایند. برای نمونه می‏توان به واگذاری امتیاز کشف، استخراج و بُردن^(۲) نفت به ویلیام ناکس دارسی(۱۹۰۱ میلادی) توسط وزیر باتدبیر مظفرالدین شاه، میرزاآغاسی اشاره کرد. قراردادهای درخشان دیگری مانند ترکمانچای، گلستان، معاهده پاریس، ۱۹۱۹ و… نیز براساس همین استراتژی امضا شده‏اند. حتی تاریخ‏نگارانی چون پَری‏بلنده(۱۹۷۹ – ۱۹۴۵٫م) معتقدند واگذاری بحرین، حراج نفت و سایر کانی‏های بدبو و بدشکل، ارتش و فرهنگ در دوره پهلوی دوم، به تأسی از همین سیاست بوده است.

متأسفانه با پیروزی انقلاب، این شیوه مُجرب در سیاست خارجی منسوخ شد و بعید نیست که اگر مسؤولان دولت تدبیروامید به این شیوه کهن توجه نموده، آن را الگوی سیاست خارجی خویش قراردهند، دیوار تحریم‏های چهل ساله برای بار دهم فروبریزد و برای چندمین بار از رکود عبور کنیم. سایه‏ جنگ و اینها هم که روی شاخش است.

۱- لولهنگ= آفتابه، من‏شور، اصلِ‏کاری
۲- اصطلاح بُرد-بُرد از این زمان وارد ادبیات سیاسی جهان نشد. چون قبلاً شده بود.

✅این مطلب در ویژه نامه هفتگی طنز راه راه در روزنامه وطن امروز (۹۶/۰۴/۱۹) منتشر شده است.