همکاری مشترک محیط زیستی

راه راه: ارتباط تارج السلطنه و روح برجام در یک سند تاریخی دیگر هم بیان شده است. «ویلیام ناکس دارسی» در یکی از گزارشات ماهانه خود که برای وزارت مستعمرات بریتانیا ارسال میکرده، نوشته است:

«عالیجناب. به تازگی با زن و مرد ایرانی جوانی آشنا شده‌ام که فکر میکنم بتوانند ما را در جهت رسیدن به منافعمان در زمینه نفت در ایران یاری کنند.»

او در گزارش سه ماه بعد خود به سال ۱۲۸۰ شمسی مینویسد:

«… قرار شد زن که تاج السلطنه نام دارد از مضرات نفت ایرانی بر روی زندگی گربه‌ها و کلاغها بگوید و مردم را نسبت به تاثیر نفت بر نفله شدن اسب و قاطرهایشان انذار دهد و نوشته‌جاتی درباره لزوم واردات زغال خوب از ممالک غربی در خانه‌های مردم بیاندازد؛ از آن سو مرد که روح برجام نام دارد به مردم اطمینان دهد که هیچ نگرانی درباره تامین سوخت مردم وجود نخواهد داشت چون در خارج آشنا دارد و اگر بی خیال نفت کثیف و بدبو شوند او میتواند هیزم و زغال خوب و باکیفیت را که هیچ آلایندگی ندارد با قیمت مناسب از خارج وارد کند. به نظر میرسد بدین طریق زمینه برای انعقاد قرارداد دارسی و در اختیار گرفتن امتیاز نفت ایران مهیا خواهد شد؛ البته در این زمینه با روشنفکرانی چون امین‌السلطان، میرزا نصرالله مشیرالدوله و مهندس‌الممالک نیز هماهنگی های لازم شده است.»

این آخرین سندی است که از زندگی روح برجام در دوره قاجاریه در دست است. البته یک سند کوچک هم درباره نقش روح برجام در قرارداد استعماری ۱۲۹۸ شمسی (۱۹۱۹ م) وجود دارد که از آن میگذریم.

آشنایی پشت در طویله هلند

نتایج جستجوهای ما برای پیدا کردن آثاری درباره روح برجام در سالهای انقراض قاجاریه و روی کار آمدن پهلوی به نتایج قابل اعتنایی نیانجامید جز چند مورد. ژنرال ادموند آیرونساید انگلیسی که نقش غیر قابل انکاری در کودتای ۱۲۹۹ و روی کار آمدن رضاخان دارد، در خاطراتش وقتی از دیدار با رضاخان مینویسد از مردی میانسال یاد میکند که همراه رضا بوده و اگرچه اسمش خاطرش نیست اما صورت کک و مکی‌اش هیچ وقت از جلوی چشمش کنار نخواهد رفت. البته سید ضیاءالدین نیز که در کودتا با رضاخان همدست بود و بعد از کودتا به نخست وزیری رسید، یک شب هنگام تراشیدن تهِ هندوانه به زنش می‌گوید که وقتی با آیرونساید داشته قرار و مدارهای نهایی را می‌گذاشته جوانکی بدبو نیز در کنار او حضور داشته است. اینکه کدامیک درست می‌گویند و روح برجام در این مقطع عامل کدام طرف بوده مشخص نیست و البته توفیری هم ندارد!

در این دوره اگرچه کم کم تاریخ نگاری و ثبت اسناد رواج می‌یابد اما آنچه در این مرحله پرداختن به زندگی روح برجام را سخت می‌کند، تعدد منابع، کثرت اشتغالات روح برجام و در نهایت ضد و نقیض بودن برخی نقل‌ها است. برای مثال در حالی که برخی منابع آشنایی رضاخان و روح برجام را حتی قبل از کودتا و در زمان نگهبانی دادن رضاخان جلوی درِ طویله وزیر مختار هلند می‌دانند، برخی دیگر معتقدند روح برجام اولین بار در قامت یک تریاک فروش دوره گرد با رضاخان آشنا شده و به دربار پهلوی راه پیدا کرده است. نقل دوم از این جهت مخدوش است که در دوره پهلوی اول روح برجام علاوه بر صرافی، انتشارات، شرکت واردات و اشتغالاتی از این دست با توجه به تجربه قرارداد دارسی در حوزه نفت نیز فعال بوده است.

ادامه دارد…