راه راه: سند دیگر مربوط به حوالی سال ۱۲۷۴ شمسی است. در این سال روح برجام همراه با فرخ خان غفاری که به امین الدوله معروف و یکی از روشنفکران مطرح ایرانی بود سفری به پاریس انجام داد. حاصل این سفر معاهده پاریس بود که به جدایی هرات و در واقع کل افغانستان از ایران انجامید. دو سند تاریخی این سفر و نقش روح برجام در این قرارداد را تایید میکند. اولی عکسی که روح برجام با برج ایفل گرفته است. این عکس ۲۷ سال قبل در طویله یک کشاورز فرانسوی پیدا شده بود. و دومی برگی از خاطرات دختری به نام تاج السلطنه. تاج السلطنه یکی از دختران ناصرالدین شاه بود که روحیات روشنفکری داشت و بعد از متارکه با همسر خود راهی فرنگ شد تا راه و رسم آزادی زنان و طلب حقوق مساوی با مردان را از زنان غربی بیاموزد. اولین دیدارهای روح برجام با تاج السلطنه باید در پاریس و در خلال همین سفر انجام شده باشد.

تاج السلطنه در خاطراتش از دیدار با «جوانی خوش بر و رو ولی به شدت بدبو» خبر میدهد که «زبانی به غایت شیرین» ولی «چشمی در نهایت شوری» دارد. او می‌نویسد «جوانک به سفلگان بی‌کار و ‌بی‌عار می‌مانست که هرچند روزهاست نان نخورده اما به زور خود را شاداب و با نشاط نشان می‌دهد. از دور رشید به نظر میرسید اما چون نزدیک میشد آثار کک و مک چنان به رخ داشت که شخصا دو بار عق زدم.». این اولین سندی است که در آن از شکل و شمایل روح برجام توصیفی وجود دارد و احتمالا بخاطر اهمیت این موضوع در نظر نویسنده سند که یک زن است، باشد.

علی رغم این توصیفات تاج السلطنه مدهوش نظرات روشنفکرانه روح برجام درباره آزادی زنان شده و ارتباط ادامه دار این دو آغاز می‌شود.

ادامه دارد…